Beğdili boyu, Oğuz Kağan Destanı‘na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kaşgarlı Mahmud‘a göre Divân-ı Lügati’t-Türk‘teki yirmi dört Oğuz boylarından yedincisi; “Begtili”lerdir. Zamanla bu kavram bazı yazılı eserlerde Baydili-Beğdili-Beğdilü-Beğdilli-Beğdillü şekillerini almıştır.
Baydili veya Beğdili boyu, Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eserinde yirmi dört Oğuz boylarindan biri olarak bahsedilmektedir (ed. Dankoff ve Kelly, I, s. 101). Geleneksel ongunları tavşancıldı. Adı bilinen en eski şekli, K byš knownarī tarafından verilen ca. 465/1072, Türkçe olarak açıkça tanımlanamayan Bagtelī’dir (Bägtilī); Diğer birkaç Türk boy ismi gibi, belki de Türk öncesi bir alt tabakadan bir kalıntıdır. Mobārakšāh (yaklaşık 603/1206) adı Bağdel (Bägdilī) Oğuzlaştırılmış formunda yazan ilk kişidir. Rašīd-al-Dīn (yaklaşık 700/1300) Bīgdelī (Bēgdilī) yazar ve açıklamada popüler bir etimolojiden alıntı yapar. Son olarak, Eskandar Beg’in (1025/1616) el yazmalarında, Bīgdelī’nin (dolayısıyla, örneğin Tahran ed.) Yanında, Bağdīlū yazımını da buluyoruz (bkz. Tr. Savoury, s. 1309, 1385; -lū eki açıktır. sayısız Türk kabile isimlerindekine benzer, örneğin Qazāqlū, Ostājlū). Eskandar Beg, kabileyi güçlü Šāmlū kabilesinin bir klanı olarak tanımlıyor. 10./16. Yüzyılda Beğdilī adı Osmanlı vergi kayıtlarında 23 yer adında geçmektedir – Kayı, Bayāt, Afşār ve diğerleri gibi aşiret isimlerinin geçtiği yerlere kıyasla nispeten küçük bir sayıdır. Beğdilī yer isimlerinin çoğunun bulunduğu bölge Kuzey Orta Anadolu’dur. Modern Türkiye’nin gazetecilerinde (Meskun yerler kılavuzu, Köylerimiz) çoğu Orta Anadolu’da olmak üzere Beydili adında sadece dokuz yer listelenmiştir. SSCB Gazetecisi, Beydili ve Beydilli’yi Azerbaycan SSC’deki iki yerin adı olarak veriyor. Gökleng Beğdili (Čāqū Beğdili de denir) Astarakbād’da Atrak ve Rūd-e Gorgn nehirleri arasında yaşar. Alt grupları Pank, Aman-Ḵōja, Borān ve Qarešmaz olarak adlandırılır (Sümer, 1972, s. 304). Oberling’e göre, Bīgdelī adlı iki küçük klan, güney İran’daki Qašqāʾī konfederasyonunun Kaškūlī kabilesine aittir.
Erken tarih. 8. / 14. yüzyıl öncesinden kesin bir bilgi gelmemiş olsa da, Bīgdelī aşiretlerinin 5./11. Yüzyılda İran ve Anadolu’nun Saljuq fethinde rol oynadıklarını varsaymak için gerekçeler vardır. Diğerleri, 7./13. Yüzyılda Moğol istilasından kaçmış ve Suriye’ye ulaşmış ve Memlüklerle güçlerini birleştirmiş görünmektedir. 8./14. Yüzyılın ikinci yarısında, Tašḵun Oḡullarï’nin (Sümer, 1953) emri altında olduklarından bahsedilir. Suriye’den güney ve doğu Anadolu’ya ve daha sonra İran’a yayıldılar ve burada Āq Qoyunlū ve Safeviler altında önemli bir konum elde ettiler. Zamanla birkaç şubeye ayrılırlar.
Anadolu ve Suriye’nin Bīgdel’i. Halep ile Diyarbakır (Dīār Bakr) arasında en iyi meraları işgal ettikleri bölgede 9-15. Yüzyıldan 11./17. Yüzyıla kadar büyük bir Beğdili grubu yaşadı. 11./17. Yüzyılda bu grubun 12.000 çadıra sahip olduğu ve Halep Türkmenleri arasında ilk sırada yer aldığı tahmin ediliyordu. Başka bir grup 10./16. Yüzyılda Sivas ile Malatya arasındaki Yeni-İl ilçesine, bir kısmı da güneye Rakka mahallesine yöneldi. Diğer kollar, Diyarbakır ilçesinde 10./16. Yüzyıldan itibaren yaşayan Boz-Ulus, Adana yakınlarındaki Varsaqlar arasında yaşayan Tarsus’un Beğdili ve Kıbrıs’a bakan Anadolu’nun güney kıyısında İçel Begdeli idi.
Kaynaklar:
F. Sümer, “Bozoklu Oğuz boylarına dair,” Dil ve tarih-coğrafya fakültesi dergisi 11/1, 1953.
Idem, Oğuzlar (Türkmenler), 2nd ed., Ankara, 1972, esp. pp. 297-311.
Idem, Safevî devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu türklerinin rolü, Ankara, 1976, esp. pp. 172-73.
A. Şahin, Güney Anadolu’da Beğ Dili ve Baraklar, Ankara, 1962.
Early history: R. Dankoff and J. Kelly, eds., Maḥmūd al-Kāšγarī. Compendium of Turkic Dialects, 3 vols., Cambridge, Mass., 1982.
K. Jahn, ed., Die Geschichte der Oġuzen des Rašīd ad-Dīn, Vienna, 1969, pp. 45, 67-68.
Place names: Köylerimiz, Istanbul, 1933, pp. 104-05.
Türkiye’de meskûn yerler kılavuzu, Ankara, 1946, p. 155.
Official Standard Names Gazetteer, no. 42 (USSR), Washington, D.C., vol. 1, A-B, p. 435.
P. Oberling, The Qashqāʾi Nomads of Fārs, The Hague, 1974, p. 229.
Persian sources: E. Denison Ross, ed., Taʾríkh-i Fakhru’d-Dín Mubárak-sháh, London, 1927, p. 48.
Taḏkerat al-molūk, ed. V. Minorsky, London, 1927, p. 48.
(Gerhard Doerfer)
Originally Published: December 15, 1989
Last Updated: December 15, 1989
This article is available in print.
Vol. IV, Fasc. 3, pp. 251-252